Historia Sołectwa Rachanie

Podanie głosi, że w starych aktach konsystorskich pod datą 1252 znajduje się informacja o zaginięciu aktu erekcji kościoła parafialnego w Rachaniach. Według Ks. F. Majewskiego w 1341 roku w Rachaniach wzniesiono drewniany kościół, który w czasie najazdu spalili Tatarzy. Najstarsza informacia dokumentowa o Rachaniach pochodzi z 1425 roku. Wówczas książe mazowiecki i bełski Ziemowit IV nadał wójtostwo mieszczaninowi szczebrzeskiemu Michałowi Motyczce i powierzył osadzenie na prawie magdeburskim miasta Rachanie. Nadał mu także wsie Zwiartów, Zwiartówek, Podhorce i Proste. Obowiązkiem wójta było dostarczenie kopijniaka z łucznikami na każdą wyprawę wojenną na ziemiach ruskich.

 Był to precedens na ziemiach bełskich, bowiem nigdy wcześniej nie lokowano na tych ziemiach miasta na prawie magdeburskim w miejscu bez przeszłości grodowej. Z uwagi na warunki terenowe Rachanie nie miały typowego dla miast układu przestrzennego. W środku osady znajdował się plac targowy w kształcie wrzeciona powstały z rozwidlenia drogi będącej osią osady.

 Najprawdopodobniej wraz z lokacją miasta, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, erygowano parafię, choć nie jest to potwierdzone w żadnych dokumentach. Sugerują to jednak inne źródła. W zjeździe duchowieństwa djecezji chełmskiej w 1424 roku nie uczestniczył ksiądz z Rachań, gdyż wówczas parafia najprawdopodobniej jeszcze nie istniała. Pierwsza informacja o niej pojawia się w roku 1436, kiedy wymieniony zostaje rektor rachański Marcin. Podaje to w wątpliwość relacje ks. F. Majewskiego o istnieniu drewnianego kościoła w Rachaniach już w 1341 roku. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że pierwszy kościół p.w. Św. Trójcy został tu wybudowany około 1425 roku. Lokacja Rachań nie była zbyt szczęśliwa. Świadczy o tym to, że Mikołaj Motyczka zapłacił za wójtostwo 100 grzywien, a po 11 latach odsprzedał je Mikołajowi Lachowi z Brzewnina za jednynie 60 grzywien. Na spadek wartości miejscowości istotny wpływ miało zapewnie niekorzystne położenie, zdala od głównych traktów chandlowych, co chamowało rozwój miejscowości.

 Książe bełski Kazimierz II potwierdził prawo własności Rachań dla Mikołaja Lacha z Brzewnina klauzulą: "...aby mieszkańcy płacili z uprawnego łanu po 2 grosze na Św. Marcina, w razie godów weselnych córek lub synów, dostania się kogoś z książąt do niewoli, wykupienia ziemi zastawnej lub nabycia nowej, mają przyczynić się do ogólnie nałożonego poboru ..."

 Następnie Rachanie przeszły w ręce Dobiesława herbu Prawda pojawiającego się w dokumentach w latach 1476-1483. Rejestr poborowy z 1472 roku opisuje Rachanie jako "villa" czyli wieś. Na prawdę było to "oppidum", a więc miasto, choć posiadające 10 łanów użytków. W dalszej kolejności w 1482 roku Rachanie stały się własnością Jana Trojana herbu Jastrzębiec, który w latach 1489-1496 był sędzią bełskim. Następnie Rachanie przeszły w posiadanie Mikołaja Trojana z Rachań, chorążego bełskiego (1507-1544). Na jego prośbę w 1509 roku król Zygmunt Stary przyznał Rachaniom prawo do organizowania dwóch dorocznych jarmarków na Św. Magdalenę oraz Św. Marcina. W 1548 roku Mikołaj Trojan poprosił króla o prawo sprzedaży majątku bez zgody królewskiej. Najprawdopodobniej nie sprzedał jednak Rachań, gdyż w roku 1559 uzyskał zgodę królewską na przeniesienie jarmarków na bardziej sprzyjające handlowi dni. Po Mikołaju miasto dziedziczył jego syn Stanisław Trojan Rachański, także chorąży bełski (1544-1585), a później podkomorzy bełski (1585-1595).

 W 1531 roku Rachanie płaciły 3 floreny szosu, natomiast pop 15 groszy. Dwa istniejące w mieście korzeczne młyny wodne płaciły 6 groszy podatku. W 1578 roku Rachanie płaciły już 4 floreny szosu, a od 9 łanów miejskich 1 floren, pop płacił 2 floreny, od wyszynku wódki 12 groszy, od dwóch młynów po 12 groszy, od foluszu 15 groszy, od 14 towarzyszy różnych rzemiosł po 4 grosze, od Żydów 1 floren od osoby, od 2 bań gorzałczanych po 24 grosze, od 12 rzemieślników po 1 florenie, od 6 przekupniów po 15 groszy, od 9 komorników po 6 groszy. W Rachaniach było wówczas 28 domów i 140 mieszkańców.

 To prawdopodobnie Rachańscy wznieśli w mieście zamek rezydencjonalno-obrony, a pod nim lochy. Został on zbudowany na planie prostokąta, zwężony od połnocy, z piwnicami kolebkowymi, dwukondygnacjowy, dwutraktowy z sienią na osi. Dolną kondygnację zajmowały dwa pomieszczenia o kolebkowo-krzyżowym sklepieniu. Podobnie było na drugiej kondygnacji. Sklepienie klatki schodowej było kolebkowe. Zamek z zewnątrz zdobił gzyms podokapowy, profilowany oraz posiadał podziały ramowe.Od wschodu i zachodu znajdowały się szczyty z dwoma otworami na osi, zwieńczone przyczółkami. Na połnocnej ścianie znajdowały się okna w głębokich glifach. Zamek został wzniesiony prawdopodobnie w połowie XVI wieku, a przebudowy dokonano w XVIII wieku. Zamek zachował się do dziś jedynie częściowo.

 Na przełomie wieku XVI i XVII Rachanie należały do Cetnerów herbu Przerowa. W posiadanie miejscowości wszedł wtedy prawdopodobnie Baltazar Cetnera, która za wierną służbę otrzymał od króla Zygmunta III Wazy wiele nadań ziemskich, m.in. Majątki na Rusi Czerwonej.

 W okresie od 1578 do 1630 istotnie zwiększyła się liczba ludności miasta. Rejestry podymne z 1630 roku notowały w Rachaniach 112 domów oraz 724 mieszkańców. Rozwój rzemiosła wskazuje na wzrost gospodarczy. W owym czasie w miasteczyku był kowal, piekarz, gorzelnik, 8 krawców, 3 mieczników, 2 młynarzy, szewca, kuśnierza oraz tkacze i folusznicy. Nie było jednak rzemieślników zajmujących się budownictwem.

 W czasie wojny polsko-rosyjskiej trwającej w latach 1632-1634, stacjonujące tu oddziały żołnierskie w zacznym stopniu przyczyniły się do zniszczenia osady. Kolejnym nieszczęściem jakie spadło na miasto był wybuch dużego pożaru w 1635 roku, który strawił zdecydowaną większość zabudowy. Miejscowość w siągu kilunastu lat zdołała się odbudować, ale już w nieco mniejszej skali. W 1650 roku w mieście było już tylko 100 budynków.

 "Studium historyczno-urbanistyczne Rachań" podaje jeszcze Koskowskich jako właścicieli Rachań w latach 1629-1643, a w drugiej połowie XVII wieku Kazimierza Brodeckiego, jednak Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego nie wymienia ich.

 Pod koniec XVII wieku Rachanie nabył Michał Czarnkowski, będący w od 1712 do 1735 roku skarbnikiem bełskim. Wybudował on w latach 1695-1701 już czwarty w historii miejscowości drewniany kościół p.w. św. Trójcy z murowaną kaplicą p.w. św. Anny. Znajdował się on w późniejszym ogrodzie dworskim, dziś w tym miejscu stoi figurka Matki Boskiej.

 Od pierwszej połowy XVIII wieku Rachanie należały do Rostkowskich. Anna z Bełżeckich, 1-voto Puzynina, 2-voto Rostkowska, żona starosty tyszowieckiego Adama Rostkowskiego w 1744 roku wzniosłą następny drewniany kościół p.w. Przenajświętrzej Trójcy, którego konsekracja odbyła się w 1749 roku. Znajdował się on około 100 kroków od poprzedniego kościoła. W 1754 roku biskup W. Wężyk dokonał wizytacji parafii. W związku z tym wydarzeniem zachował się opis świątyni: "na wierzchu ma pięć krzyżów żelaznych zielono pomalowanych feingultem w środku i po brzegach wyzłoconych, wieżyczek dwie na facjacie kościoła, z pułapem i podłogą tarcicami usłaną i balasami rzędem ustawionymi. Okien wielkich 8 w kościelew ołów oprawione – dziewiąte małe w zakrystii, usytułowanej za wielkim ołtarzem". W roku 1787 kościół przeniesiono do Grodysławic i przemianowano go na cerkiew unicką. Zachował się również opis plebanii sporządzony w czasie wizytacji z 1754 roku: "z drewna tartego, na murowanych fundamentach, z dachem pobitym gontami, z murowanymi kominami, z czterema zewnętrznymi drzwiami na żelaznych zawiasach, z trzema klamkami i zasówami, z trzynastoma wielkimi oknami w ramach dębowych z szybami oprawionymi ołowiem". W plebanii znajdował się refektarz, stancja proboszcza, stancja księdza misjonarza, gościnna stancja, kuchnia z murowanym kominem, wielka i mała spiżarnia oraz piwnice; jedna na piwo a druga, mniejsza na wino. Podłogi w tych pomieszczeniach były z heblowanych desek. Nieopodal plebanii wznosił się dom z drzewa tartego w którym znajdowała się izba z alkierzem, kiekarnia oraz kuchnia. Obok stała również stodoła z bali dębowych i chrustu, stajnia z drewna lipowego, wozownia z drzewa sosnowego, obora i chlew z bali dębowych i chrustu, szkoła, w której było pomieszczenie dla organisty, wystawiona w ogrodzie szpitalnym i szpital z drewna tartego pobity gontami, z dwiema izdebkami i alkierzem.

 W roku 1749 Anna Rostkowska sprowadziła do Rachań księży komunistów nazywanych Bartoszkami. Przyznała im kilka mórg ziemi uposażenia oraz dodała dochody z procentów od sumy 18 tysięcy złp. Wzniosła także okazałą rezydencję dla superiora i dwóch misjonarzy oraz powierzyła im parafię. W skład parafii orpócz Rachań wchodziła również wieś królewska Wierzchrachanie. W swoim pałacu urządziła prywatną kaplicę. Księża komuniści przebywali tutaj do 1777 roku. Od 1747 roku przy parafii istniał również szpital dla 7 ubogich: 3 kobiet, 3 mężczyzn i organisty. Ów szpital służył jeszcze w XIX wieku jako przytułek. Anna Rostkowska wyłożyła fundusze także na budowę szkoły parafialnej. W roku 1769 Adam Rostkowski rozpoczął budowę nowego kościoła, tym razem już murowanego. Budowę przerwała jednak jego szybka śmierć. Rachanie po ojcu odziedziczył jego syn Jan żonaty z z pasierbicą ojca Puzynianką. Jan Rostkowski zmarł w 1776 roku, a Rachanie weszły w posiadanie wojweody bełskiego Ignacego Centera. Ten z kolei w 1784 roku odsprzedał je za 605 800 złp Katarzynie z Krasickich Rzeczyckiej, żonie Andrzeja Rzeczyckiego herbu Janina. Zaczętą w 1769 roku budowę kościoła doprowadziła do końca w 1797 roku Katarzyna Rzeczycka. W budowie pomógł jej ówczesny proboszcz ks. Antonii Mokrawski. Świątynia została wzniesiona w stylu późnoborokowo-klasycystycznym. Zachowała się ona do dzisiaj. Jest to kościół jednonawowy z dwu wieżową fasadą, murowany z cegły, otynkowany z zewnątrz i od wewnątrz, z prezbiterium jest zwrócone w stronę południową oraz trójprzęsłową nawą. Prezbiterium, pod którym znajduje się krypta z grobami fundatorów jest węższe, dwuprzęsłowe i prostokątne, po jego bokach usytułowano zakrystie o równej z nim długości, nieco wysunięte przed lico ścian nawy. Katarzyna Rzeczycka ufundowała również malowidła i ołtarz dla nowego kościoła, a także zbudowała ogrodzenie wokół przykościelnego cmentarza oraz cztery kaplice procesyjne. Konsekracja kościoła pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego została przeprowadzona w 1798 roku przez biskupa przemyskiego Antoniego Gołaszewskiego. W tym czasie parafia powiększyła o Majdan Typiński i Grodysławice i razem z Wierzchrachaniami oraz Rachaniami liczyła 1049 wiernych. W roku 1841 dobudowano na kościele wieżyczkę na sygnaturkę. Świątynia była wielokrotnie remontowana m.in. w 1853, 1871, 1906, 1912 i 1952-56. Na początku XIX wieku istniała tu drewniana plebania a na przeciwko niej izba czeladna oraz zbudowane w kwadrat gumno z sadzawką pośrodku, w któym mieściły się dwie stodoły, dwie szopy, spichlerz, obora, stajnia i drewniana wozownia. Istniejący obecnie cmentarz grzebalny został założony prawdopodobnie pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku poza ówczesną zabudową miasta. Współczaśnie ma on kształt wydłużonego czworoboku o powierzchni 1,37 ha. Najstarszy zachowany do dziś nagrobek pochodzi z 1879 roku. Łącznie zachowało się 20 kamiennych nagrobków sprzed 1945 roku.

 Pod koniec XVIII wieku Katarzyna Rzeczycka wzniosła w Rachaniach dworek w stylu klasycystycznym. Była to typowa rezydencja wiejska. Dwutraktowy, ceglany budynek, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, z sięnią mieszczącą w głębi kręte metalowe schody prowadzące do facyjaty. Trudno określić pierwotny kształt dworu, ponieważ był on w swojej historii kilkakrotnie przebudowywany.

 W wyniku pierwszego rozbioru Polski Rachanie dostały się pod panownie Austrii, a ich władze pozbawiły je praw miejskich około 1790 roku, choć niektóre źródła mówią nawet o roku 1772.

 W roku 1820 zmarła Katarzyna Rzeczycka, a majątek odziedziczył jej mąż Andrzej Józef. Zmarł on trzy lata po swojej żonie i majątek przeszedł w ręce jego córki Marianny (zm. 1855), zamężną 1-voto z Franciszkiem Klickim, 2-voto z hr. Edwardem Fredrą (1803-1878). Z pierwszym mężem Marianna miała córkę Ernestę, natomiast z drugim córkę Zofię, zamężną z Tadeuszem Karnickim, oraz syna Ksawerego (ur. w 1829 r.), który nigdy się nie ożenił.

 Według spisów w 1810 roku Rachanie liczyły 136 domów i 999 mieszkańców, w 1827 roku miejscowość liczyła 122 domy i 831 mieszkańców, w tym 22 Żydów, a w 1862 roku już tylko 710 mieszkańców, w tym 22 Żydów. W roku 1866 w skład dóbr Rachanie wchodziły folwarki Michalów i Rachanie o łącznej powierzchni 2339 mórg, w tym gruntów ornych i ogrodów – 849 mórg, łąk – 228 mórg, pastwisk – 29 mórg, lasu – 1140 mórg i 93 morgi nieużytków. W folwarku znajdowała się gorzelnia z produkcją roczną wartą 70 tys. rubli, a także dwa młyny wodne. Prowadzenie flowarku przyczyniało się do nadmiernego ucisku chłopów, którzy w roku 1861 zbuntowali się i zagrozili zamordowaniem panów przeciwnych uwłaszczeniu chłopów. Zostali za to ukarani przez likalne władze carskie więzieniem i chłostą.

 Edward Ksawery Fredro sprzedał lub przekazał Rachanie swojej przyrodniej siostrze Ernestynie z Rzeczyckich Starzeńskiej, żonie hrabiego Józefa Starzeńskiego.

 Na mocy ukazu carskiego z 1864 roku majątek Rachanie częściowo rozpalcelowano i część ziem trafiła w ręce chłopów. W Rachaniach były wówczas 124 domy i 1148 norgi ziemi.

 Mieszkająca na stałe we Lwowie Ernestyna Starzyńska w 1892 roku sprzedała Rachanie za 55 tys. rubli Fadejowi Kiełczewskiemu, który dokonał podziału majątku. W 1895 roku sprzedał 250 mórg ziemi Kwirynowi Sobieszczańskiemu za 24 tys. rubli, w 1896 roku 198 mórg Ksaweremu Biełgowskiemu za 11 850 rubli, w 1897 roku 179 mórg Stanisławowi Gołębiowskiemu za 9 tys. rubli, a niewielkie częsci okolicznych Żydom i chłopom. Najprawdopodobniej wówczas część miem zakupili Bełdowscy.

 W 1906 roku Krywin Sobieszczański sprzedał część dóbr Rachanie Emilowi i Julii z Sobieszczańskich Redychom za 30 tys. rubli.

 Ostatnimi prywatnymi właścicielami majątku Rachanie do jego parcelacji w 1944 roku byli: Mieczysław Bełdowski, posiadający w 1929 roku 137 ha ziemi oraz Emil Redych mający w posiadaniu 60 ha. W Rachaniach były wówczas 2 młyny wodne należące do Z. Golmana oraz braci Kinaczyńskich.

 Kolejna plebania w Rachaniach zastała zbudowana w 1898 roku. Był to budynek wzniesiony z drzewa sosnowego na podmurówce z czerwonej cegły. Miał on długość 35 łokci i 9 cali, szorokość 16 łokci i 13 cali i wysokość 5 łokci i 9 cali. Plebania posiadała ganek frontowy, była szalowana z zewnątrz, a w środku wybita trzciną, tynkowana i bielona. Było w niej 6 pokoi, kuchnia i spiżarnia z podłogami sosnowymi oraz sypialnia z podłogą modrzewiową. Na początku I wojny światowej większość budynków parafialnych została zniszczona, były to m.in. plebania, organistówka, stodoły, obory i spichlerz.

 Najstarsza informacja o cerkwi w Rachaniach pochodzi z 1507 roku. Wzmianki o niej pojawiają sie do końca XVI wieku. Rejestry poborowe z lat 1618-1628 także informują o istnieniu w osadzie cerkwi unickiej. W roku 1760 w Rachanach była drewniana cerkiew parafialna p.w. św. Szymona Słupnika, nalerząca do dekanatu tyszowieckiego. Dawną cerkiew wzniesiono około 1764 roku w miejscu wcześniejszej sprzed 1717 roku. W wieku XIX unicka cerkiew byłacerkwią filialną parafi grodysławickiej. Cerkwią prawosławną stała się prawdopodobnie po roku 1875. Najprawdopodobniej przestała istnieć w 1905 roku po wydaniu ukazu tolerancyjnego.

 Znikomy wpływ na rozwój i historię Rachań mieli Żydzi. Najstarsza informacja o nich jest z roku 1550. Nidy nie stanowili istotnej grupy. W roku 1582 było ich jedynie pięciu, natomiast w 1827 roku dwudziestu dwuch. W 2 poł. XVIII wieku posiadali w mieście swoją szkółkę, mieszczącą się w mieszkaniu arendarza. Spis z 1921 roku informuje 78 Żydach spośród 1235 wszystkich mieszkańców.

 Podczas I wojny światowej znieszczniu uległy między innymi budynki parafialne i dach kościoła. W dwudziestoleciu międzywojennym Rachanie pełniły rolę gminy będącej częścią powiatu tomaszowskiego. W czasie trwania kampanii wrześniowej w 1939 roku spaleniu uległa wschodnia część Rachań. W trakcie II wojny światowej Niemcy utworzyli we wsi niewielki obóz pracy dla Żydów, którzy pracowali przy melioracji łąk. Podczas okupacji niemieckiej w lipcu 1943 roku część mieszkańców wsi wywieziono do obozu w Zamościu. Na ich miejsce przybyli Niemcy z Rosji, Rumunii i Łotwy. Mieszkańcy Rachań w czasie II wojny światowej brali udział w ruchu oporu. W ciągu 6 lat wojny śmierć poniosło 233 mieszkańców wsi. Na terenie osady żandarmeria niemiecka wykonała kilka egzekucji na mieszkańcach: 28 września i 14 grudnia 1944 roku, a także 14, 17 i 23 stycznia 1945 roku. Zginęło w nich łącznie 51 osób, w tym 12 mieszkańców Grodysławic. W wyniku walk z oddziałami UPA w roku 1948 spaleniu uległa środkowa i zachodnia część miejscowości.

 W październiku 1944 roku w miejscowości zawiązano Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego. Uniwersytet Ludowy utworzono 1 marca 1945 roku, a w pierwszym kursie wzięło udził 29 dziewcząt. Instytucja mieściła się w budynkach dworskich i działała do 1 marca 1948 roku.